مضامین عاطفی و حکمت آمیز در شعر رودکی و خیام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

10.22111/jllr.2011.961

چکیده

رودکی پدر شعر فارسی و بزرگترین شاعر دوره­ی سامانی است. با اینکه از اشعار بی‌شمار او کمتر از هزار بیت به‌دست ما رسیده و حدود نصف آن تک‌بیتی‌های پراکنده از مثنوی ها و قصاید و تغزّلات اوست، تنوّع قالب ها و معانی شعری در آنها قابل ملاحظه است. اوّلین و بهترین نمونه‌های قصیده، تغزّل و غزل ملحون و رباعی (از لحاظ قالب) و مدیحه و هزل و هجو و مرثیه و حسب‌حال و وصف و حکمت و پند واندرز و اخلاق و خمریّه را (از جهت محتوا و معنا) در اشعار او می‌توان دید.
از جمله معانی شعری عاطفی و حکمت آمیز در دیوان او، بیان بی‌اعتباری و بی‌ثباتی دنیا و ناپایداری مواهب و لذّت­های آن، احاطه و غلبه ی مرگ بر سرنوشت آدمی، اظهار عجز و حیرت در مقابل بازی های چرخ و جبر و تقدیر غالب و دعوت به مستی و بی‌خبری و خوشباشی و اغتنام فرصت است که مضامین رباعیّات خیّام را تداعی می‌کند. این نوع مضامین در شعر شاعران پیش و بعد از خیّام سابقه دارد و بیشتر باید به مثابه ‌یک عنصر فرهنگی و انسانی تلقّی شود تا فلسفه و جهان‌بینی انحصاری فردی خاص.
از این رو سخن گفتن از تأثیر و تأثّر در چنین مواردی دور از احتیاط است ولی در هر حال رودکی در این زمینه دو حقّ مسلّم بر گردن خیّام دارد؛ 1- اوّلین کسی است که قالب و وزن رباعی را اختراع کرده یا حدّاقل درشکل گیری و کمال آن کوشیده است و 2- در نگرش حکیمانه به هستی و خلق این نوع مضامین عاطفی و حکمت آمیز بر خیّام تقدّم دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Emotional and Intellectual Concepts in the Poems of Rudaki and Khayyam

چکیده [English]

Rudaki is the father of Persian poetry and the greatest poet of Samanid era. In spite of the fact that there exists only less than 1000 lines of his numerous poems now, about half of which are Mathnavis, Elegies, and Sonnets, the variety of his poetic form and meaning is noteworthy.  He composed the first and the best samples of elegies, sonnets, cadent lines, quatrains, eulogies, satires, autobiographies, expositions, wisdom poetry, admonitions, ethics, and poetry dealing with inebriation.
     In his sentimental and wisdom poems of his Divan, we can notice the expression of the "invalidity" and "instability" of the world, the "transience" of the benevolences and the pleasures they provide, the dominance of "death" in human's fate, decrepitude in the presence of the ridiculing "games" of the day, fatalism, conquering destiny, invitation to senselessness, oblivion, gaiety, and seizing the time, which comprise the subject matters of Khayyam's quatrains, also. These kinds of concepts were used by the poets before and after Khayyam; they should be considered as cultural and humanistic factors, replacing the exclusive philosophy and cosmology of an individualistic idiosyncrasy. 
    When coming to Khayyam and Rudaki, it is imprudent to talk of the question of influence and being influenced. Khayyam is obliged by Rudaki as far as two things are concerned:   1) Rudaki is the person who invented quatrain meter or at least tried to form and develop it; and 2) he precedes Khayyam in looking wisely at the universe and creating such sentimental and wisdom concepts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rudaki
  • Khayyam
  • sentimental concepts
  • Persian literature
  • Samanid era
1-    اته، هرمان (1356) تاریخ ادبیّات فارسی. ترجمه­ی رضا زاده  شفق، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
2-    بی نام (1366) تاریخ سیستان. به تصحیح ملک‌الشعراء بهار. تهران: کلاله خاور.
3-    خیام، حکیم ابوالفتح عمر بن ابراهیم (1373) رباعیات خیام. به تصحیح و تحشیه مخمّد علی فروغی و قاسم غنی. تهران: اساطیر
4-    زرّین کوب، عبدالحسین (1372) با کاروان حلّه. تهران: علمی.
5-----------------(1375) از گذشته ی ادبی ایران. تهران: الهدی.
6-    شبلی نعمانی، محمد (1368) شعرالعجم. ترجمه­ی سیّد محمّد تقی فخر داعی گیلانی. جلد1. تهران: دنیای کتاب.
7-    شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1366) صور خیال در شعر فارسی. تهران: آگاه.
8-    رازی(شمس قیس)،‌ شمس الدین محمد بن قیس (بی‌تا) المعجم فی معاییر اشعار العجم. به تصحیح قزوینی. به اهتمام مدرّس رضوی. تهران.
9-    شمیسا، سیروس (1374) سیر رباعی در شعر فارسی. تهران: فردوس.
10-------------- (1369) سیر غزل در شعر فارسی. تهران: فردوس.
11- صفا، ذبیح‌الله (1368) تاریخ ادبیات در ایران. جلد 1. تهران: فردوس.
12- طاهر جان اُف، عبدالرحمان (1386) رودکی؛ روزگار و آثار. تهران: امیرکبیر.
13- عوفی، محمّد (1361) لباب‌الالباب. به اهتمام ادوارد براون با مقدّمه ی‌ محمّد عبّاسی. تهران: فخر رازی.
14- فروزانفر، بدیع‌الزّمان (1369) سخن و سخنوران. تهران: خوارزمی.
15----------------(1354) مباحثی از تاریخ ادبیات ایران. به اهتمام عنایت‌الله مجیدی.
16- فروزانفر، بدیع‌الزّمان (1361) مجموعه  مقالات و اشعار استاد بدیع‌الزّمان فروزانفر. با مقدّمه­ی ‌زرّین‌کوب. به کوشش عنایت‌الله مجیدی. تهران: دهخدا.
17- مختاری غزنوی،‌ حکیم ابو عمرو بهاء الدین عثمان (1381) دیوان. به اهتمام جلال‌الدّین همایی. تهران:‌ علمی و فرهنگی.
18- مؤتمن، زین‌العابدین (بی‌تا) تحوّل شعر فارسی. تهران: بوذر جمهری و مصطفوی.
19--------------(1369) شعر و ادب فارسی. تهران: زرّین
20- مشتاق مهر، رحمان (1377) نقد شعر غنایی و غزل از دیدگاه ناصر خسرو. کیهان اندیشه:ص 137 تا 152) شماره­ی 77، فروردین و اردیبهشت.
21- --------------- (1379) خیام تا حافظ. تأثیر ادبی و حکمی خیام برشاعران بعد از خود، فصلنامه­ی هنر. سال نوزدهم. شماره­ی 45. پاییز.
23-----------------(1383) شاعری ناخرسند و خرده‌بین در خراسان قرن هشتم.  مجله­ی دانشکده­یعلوم انسانی دانشگاه سمنان. شماره­ی 3.
24- محجوب، محمّد جعفر (بی‌تا) سبک خراسانی در شعر فارسی (بررسی مختصّات سبکی شعرفارسی). تهران: فردوسی و جامی.
25- نفیسی، سعید (1336) محیط زندگی واحوال واشعار رودکی. تهران: انتشارات امیر کبیر.
26- همایی، جلال‌الدّین (1369) مقالات ادبی. تهران: نشر هما.
27--------------- (1381) حواشی دیوان عثمان مختاری. تهران: علمی و فرهنگی.
28- یان ریپکا و دیگران (1381) تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه. ترجمه­ی عیسی شهابی. تهران: علمی و فرهنگی.